مهمترین تحول جهان در عصر امام صادق (ع) انتقال خلافت از اموی به عباسی است. این تحول بدون شک پیامدهایی را در جهان به دنبال داشت. در بعد سیاسی، کوشش خلافت در حذف عناصر مخالف، منجر به قیامهایی متعددی شد، که مهمترین آنها در عصر اموی، قیام زید بن علی و در عصر منصور عباسی قیام محمد نفس زکیه و برادرش ابراهیم است. همچنین امام صادق (ع) هم عصر خلافت امویان و عباسیان و هم دوران آزادی فعالیت و دوران استبداد و خفقان را توأما درک کرده است، و چون هر دو گروه با امامت و حیات حضرت مخالف بودند، امام صادق (ع) در برخورد با حکومتهای وقت و پشتیبانی از قیامهای شیعه در برخورد با دستگاه حاکمه و توصیههای آن حضرت به شیعیان و نشان دادن خط مشی مناسب در مواجهه با طاغوت، بسیار قابل امعان نظر است. امام صادق (ع) با جرأت نام به مقابله با رفتارهای غیر معمول حاکمان اموی و عباسی برخاست و به وظیفه خود در هدایت و رهبری جامعه عمل کرد و برای برخورد با این پدیده و انجام نقش رهبری، طرح فرهنگی خود را به اجرا گذاشت. در بعد فرهنگی، در عصر عباسیان گستردگی نحلههای فکری و فعالیت مکاتب فقهی و کلامی نسبت به عهد اموی بیشتر بود. مکاتب فقهی حنفی و مالکی با استفاده از روش رأی و قیاس به بیان اصول فکری خود در مقابل مکتب جعفری میپرداختند. معتزله و زیدیه بحثهایی را در مورد امامت مطرح می کردند. زنادقه بطور علنی به منظور ایجاد شک و تردید در میان مسلمانان فعالیت می کردند. غلات در این زمان فعالیت قابل ملاحظهای داشتند. در نتیجه معرفی مکتب فقهی و جعفری و شخص امام صادق (ع) بعنوان پیشوای مکتب در این دوره، می تواند جایگاه این مکتب را در برابر مکاتب و نحله های دیگر برای مسلمانان نمایان سازد. امام صادق (ع) در دوران فترت استبداد و خشونت که عباسیان و امویان با یکدیگر درگیری سیاسی بر سر قدرت داشتند، و امویان به سستی گرویده بودند، کمال استفاده را به منظور تعلیم شاگردان نمود. برای رسیدن به این مقصود تحقیق حاضر به چهار فصل تقسیم می شود: فصل اول: به معرفی شخصیت امام صادق (ع) پرداخته است. فصل دوم: زمانه امام صادق(ع) در عهد اموی و عباسی اشاره شده است و موضع امام در مقابل حکومت یا قیامهای شیعی مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم: ضمن بیان مکاتب فقهی و کلامی و نحله های فکری معاصر امام صادق (ع) ارتباط و موضع مکتب جعفری با گروههای مختلف بیان شده است. فصل چهارم: اختصاص به دانشگاه جعفری و آثار آن پرداخته است.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس
استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی