بیان مساله

با پرهیز از ورود به منازعه واژگانی و مفهومی فرهنگ، سیاست فرهنگی و سیاستگذاری فرهنگی ، می توان گفت اگرچه فرهنگ در مناطق مختلف جهان اسلام، دارای نقاط هم پوشانِ برخاسته از اشتراکات دینی است، اما تنوع مذهبی، قومی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجود در این گستره، موضوع سیاستگذاری…...

با پرهیز از ورود به منازعه واژگانی و مفهومی فرهنگ، سیاست فرهنگی و سیاستگذاری فرهنگی ، می توان گفت اگرچه فرهنگ در مناطق مختلف جهان اسلام، دارای نقاط هم پوشانِ برخاسته از اشتراکات دینی است، اما تنوع مذهبی، قومی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجود در این گستره، موضوع سیاستگذاری فرهنگی در این عرصه فراملی را به یک دغدغه حاکمیتی مهم و جدی تبدیل کرده است. پیشینه تاریخی و تمدنی، هویت شیعی و نگرش انقلابی از جمله عواملی هستند که حضور و فعالیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اسلامی را از اهمیت ویژه ای برخوردار ساخته است. در خصوص تأثیرگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جهان اسلام، شاید دو نگاه کلی را بتوان از هم تفکیک کرد. در نگاه اول، جمعی از صاحب نظران و تحلیل گران، به واسطه ماهیت فرهنگی انقلاب اسلامی، برای بسیاری از کارکردهای سیاسی، اجتماعی و مذهبی انقلاب اسلامی، بار فرهنگی قائل هستند و از این رهگذر معتقدند جمهوری اسلامی ایران، نقش آفرینی فرهنگی پررنگی در جهان اسلام داشته و دارد. در این نگاه، شواهدی مانند «قدرت گرفتن اسلام گرایان در ترکیه» و نیز «جریان های بیداری در کشورهای اسلامی منطقه»، را موید تأثیرگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی در جهان اسلام می دانند. با وجود این و علیرغم نقش موثر ایران در حوزه سیاسی و فرهنگ سیاسی جهان اسلام، با استناد به برخی داده های توصیفی که در پی خواهد آمد، نگاه دوم را می توان مطرح ساخت که براساس آن، مناسبات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و جهان اسلام، در وضعیت فعال، موثر و الهام بخش نیست.(بهمنی، 1390)در این زمینه نیز شواهدی وجود دارد که حکایت از فاصله قابل توجه میان وضعیت موجود و وضعیت مناسبات فرهنگی «فعال، موثر و الهام بخش» دارد. که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1. وضعیت نامطلوب موافقت نامه ها و تفاهم نامه های همکاری های علمی و فرهنگی ایران با کشورهای اسلامی ؛ 2. سهم ناچیز ایران از بازار محصولات و خدمات فرهنگی در جهان اسلام؛ 3. سهم اندک ایران از گردشگری جهان اسلام؛ 4. ضعف همکاری مراکز و نهادهای دینی کشور با مراکز حوزوی و دانشگاهی در جهان اسلام؛ 5. امکان یابی جریان های مذهبی تندرو و جریان های ایران هراسی برای فعالیت بر علیه جمهوری اسلامی در منطقه و جهان اسلام (علیرغم اندیشه تقریبی رهبران جمهوری اسلامی و خدمات فراوان جمهوری اسلامی در جهان اسلام)؛ 6. ضعف بهره گیری از ظرفیت های تمدنی و اشتراکات فرهنگی و اسلامی (مانند؛ محوریت-بخشی به قرآن و سیره نبوی(ص)، محبت اهل بیت (ع)، هنر، اشتراکات زیست اسلامی و مانند اینها) . 7. کم توجهی به اقتضائات منطقه ای و ظرفیت های بومی در فعالیت فعالان فرهنگی ایران در کشورهای اسلامی و مشهود بودن ایرانیزه کردن فعالیت فرهنگی در خارج از کشور؛ 8. اقدامات سلیقه ای در دستگاه های مهم و ضعف الگوی انسجام و هماهنگی میان سازمان ها و نهادهای فرهنگی جهموری اسلامی ایران در عرصه بین‌الملل؛ 9. فقدان استراتژی مشخص و برنامه راهبردی به تناسب شرایط و اقتضائات کشورهای مختلف و در سطح بالاتر فقدان رویکرد هادی در همکاری های فرهنگی(علیرغم این که به لحاظ مبانی فکری و معرفتیِ برخاسته از اصول قانون اساسی، اندیشه رهبران نظام و اسناد بالادستی جمهوری اسلامی، غنای کافی وجود دارد)؛ 10. ضعف منابع مالی ارتباطات و همکاری های فرهنگی مشترک به نسبت کشورهای فعال فرهنگی در عرصه بین‌الملل. با عنایت به قرائن و شواهد مذکور، از نظر این تحقیق، نظام سیاستگذاری مناسبات فرهنگی ج.ا.ا. و جهان اسلام از «رویکرد تمدنی امت محور»فاصله دارد به گونه ای که سیاست های فرهنگی جمهوری اسلامی در گستره جهان اسلام، منجر به الهام بخشی و انسجام آفرینی فرهنگی ج.ا.ا. در این عرصه نشده است. به عبارت دیگر، از نظر این تحقیق، مبانی فکری و اندیشه ای نظام سیاستگذاری مناسبات فرهنگی ج.ا.ا. و جهان اسلام، از «رویکرد تمدنی امت محور» سرچشمه نمی گیرد. به منظور افزایش عینیت و دقت مسأله مذکور، در این تحقیق، مناسبات فرهنگی ایران و ترکیه مورد توجه خواهد بود. شواهد و قرائن پیش گفته در حوزه مناسبات فرهنگی ایران و ترکیه به وضوح بیشتری قابل مشاهده و بررسی است. به گونه ای که اساساً چالش ها و فراز و نشیب مناسبات و همکاری های فرهنگی این دو کشور همسایه، در طراز دو کشور مهم و تأثیرگذار در جهان اسلام نیست. به عنوان مثال، عمده فعالیت ها و همکاری های فرهنگی دو کشور، اولا؛ ناظر به منافع درون گرایانه خود آنهاست و نه ناظر به احیاء و اعتلای تمدن اسلامی و ثانیاً؛ طراحی و اجرای فعالیت ها نهایتاً با نگاه گذشته نگر و ناظر به قرابت ها و همگونی های هنری و ادبی دو کشور می باشد و این در حالی است که در مناسبات فرهنگی اثرگذار و الهام بخش در جهان اسلام، علاوه بر توسعه و تعمیق مناسبات فرهنگی دو کشور، باید شاهد همکاری و هم افزایی دو کشور در اعتلای مناسبات فرهنگی در گستره جهان اسلام باشیم.