چکیده

ابن عربی بر نقش دوگانه عقل كه دارای دو حكم متفاوت است تأكید می‌ورزد. او معتقد است عقل از جنبه «فعل» متناهی و از جنبه «قبول» نامتناهی است. ابن عربی، میان عقل به عنوان ابزار شناخت و عقل به معنای منبع شناخت كه وی آن را در معنای اخیر، «فكر» می‌نامد؛ تفاوت می‌نهد. به اعتقاد او، عقل در مقام فعل، از قلمرو محدود و معینی برخوردار است كه درك بیش از آن برایش مقدور نیست و خود عقل مفكر به این عجز، اقرار دارد. عقل یا فكر، در این معنی در كنار حس و شهود و وحی یكی از منابع شناخت آدمی است اما عقل در مقام قبول، حد و مرزی ندارد و می‌تواند در پرتو قلب و وحی، منوّر گردد و حقایق را دریافت نماید. عقل در این وجه مقلد و تابع وحی و قلب است. او محصول نظر فكری را «علم العقل» و محصول چشیدن و ذوق حقایق را «علم الاحوال» می‌نامد و محصول دریافت موهبت‌های رحمانی از طریق روح القدس را كه مختص نبی و ولی است «علم الاسرار». از دیدگاه علامه طباطبایی، عقل یكی از شریف‌ترین نیروهای انسان است كه می‌تواند كلیات و حقایق را ادراك كند. اما ایشان عقل را به تنهایی قادر به تحصیل و درك همه حقایق نمی‌داند بلكه عقل را به عنوان ابزار معرفتی انسان، دارای قلمرو مشخص می‌داند. عقل انسان نیازمند وحی است تا به معارفی كه خارج از دسترس اوست، راه یابد. عقل، نه آن مقدار ناتوان است كه از فهم كتاب و سنت به نحو كلی عاجز باشد و نه آن مقدار توانمند است كه بدون هیچ گونه محدودیتی بتواند به شناخت خداوند و حقایق، نایل گردد. از طرفی عقل دارای جایگاه والایی است. زیرا اعتبار و اصالت دین و معارف دینی بر پایه عقل استوار است. از نظر علامه، بین معارف وحیانی و ادراكات عقلی هماهنگی است و هیچ یك با دیگری در تضاد و تخالف نیست. به همین دلیل دین، هرگز به بی‌اعتباری عقل و احكام قطعی آن حكم صادر نمی‌كند. عقل و ادراكات آن ارزشمند است بدین معنا كه می‌توان برای شناخت گزاره‌های وحیانی از آن بهره جست. واژگان کلیدی: عقل، ارزش معرفت، ادراک، ادراکات عقلی، اقسام ادراک، ابن عربی، علامه طباطبایی.

دانش آموخته

• هاجر پران سعدی

استاد راهنما

• حسن معلمی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• محمد مهدی گرجیان عربی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام