چکیده

شیخ محمد خیابانی از جمله کسانی بود که به دنبال رهایی کشور از دست استبداد داخلی و استعمار خارجی بود. او از نزدیک با درد مردم آشنا بود از همان روزهای اولی که به عنوان امام جماعت به نماز می ایستاد به حرف‌های مردم نیز توجه‌ای خاص داشت و سعی میکرد آنها را از اوضاع کشور آگاه سازد تا بدانند که چگونه باید خود را از اسارت آنها آزاد کرد. یکی از اهداف اصلی خیابانی آزادی بود و این کلمه را حق هر ایرانی میدانست و آزادی را همواره با امنیت کشور قلمداد میکرد و عقیده‌اش این بود که ایرانی را ایرانی باید آزاد کند و نباید منتظر آن بود که بیگانگان با این منظور در امور کشور دخالت کنند. از جمله اهداف دیگر خیابانی اصلاحات به معنای واقعی آن بود و عقیده داشت برای اصلاح جامعه اول باید هر کس خود را اصلاح کند و هر امر از اوامر کشور دارای نظم و قانون خاص خدا باشد تا بتواند به اهداف عالیه دست پیدا کند. خیابانی پیوسته اندیشه بیداری و تکامل فکری جوانان داشت و در حوزه‌های جوانان شرکت میکرد و آنها را با سیاست آشنا می ساخت میتوان گفت: که هیچ یک از مورخینی که پیرامون قیام خیابانی قلم زده‌اند در انگیزه و اندیشه سیاسی خیابانی برای قیام تحریک عوامل خارجی را اشاره نکردند چون او خود یکی از کسانی بود که از استعمار بیگانگان و زیر سلطه بودن کشور رنج میبرد چنانچه در یکی از نطق‌هایش گفته بود: برای فهمیدن روح عملیات ما باید دانست که اولین شعار دموکرات‌ها اجتناب از آلت شدن در دست بیگانگان است و بس. یکی از ویژگیهای فکری خیابانی آرمان گرایی و افکار ایده آل وی بود او هرگز افکارش را منتشر نمیکرد گرچه او همیشه بدنبال یک انقلاب فکری بود تا انقلاب نظامی. اهداف خیابانی را میتوان در چند جمله خلاصه کرد: ‎۱- سر و سامان دادن به اوضاع آشفته آذربایجان ‎۲- قطع دست اجانب از آن خطه و کل ایران ‎۳- همکاری با نهضت جنگل و گسترش قیام در سر تا سر ایران و اصلاح امور کشور ‎۴- حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران و تأمین آزادی ‎۵- احیا و اجرای قانون اساسی مشروطیت ‎۶- ایجاد نوعی انقلاب فکری و بازگشت به خویشتن خویش. علل شکست قیام شیخ محمد خیابانی: دو دستگی و عدم وحدت ایدئولوژیک در کادر رهبری ‎۲- تاکتیک‌های مبارزه‌ای قیام که غیر فعال و دفاعی بود ‎۳- خیانت کسانی که قول همکاری به او داده بودند ‎۵- محدود کردن قیام به شهر تبریز ‎۶- تغییر نام آذربایجان به آزدایستان و اتهام تجزیه طلبی به او ‎۷- عدم بهره‌گیری از مذهب در بسیج مردم. شیخ محمد خیابانی در اصل خواستار دموکراسی و برقراری مشروطیت بود اما ضعف خیابانی در ضعف ایدئولوژی خاکم بر نهضت بود که باعث شد قیامش به هدف مورد نظر نرسد. واژگان کلیدی: اندیشه سیاسی، عملکرد.

دانش آموخته

• عباسعلی نصر آبادی

استاد راهنما

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

استاد مشاور

• محمود شفیعی

  عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید