چکیده

(وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللهِ وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحِیماً) (نساء: ۱۰۰) در طول تاریخ حج گزاری، حوادث گوناگونی روی داده است، اما ابعاد هیچ یک همانند حادثه منا گسترده و فاجعه بار نبوده است. فاجعه‏ای که به تعبیر مقام معظم رهبری هنگامی که انسان این خبر را می‏شنود، در وهله اول شگفت‏زده می‏شود و باور آن برای انسان سخت و دشوار است. فاجعه‏ای که در آن بیش از ۸ هزار مهاجر الی الله در اوج مظلومیت به شهادت رسیدند. چنین حادثه‏ای با این ابعاد، بی‏تردید نیازمند بررسی و آسیب شناسی دقیق علمی است. نخستین واقعیتی که در این حادثه بیش از هرچیز خودنمایی می کند، بی‏کفایتی دولت آل سعود در برگزاری و مدیریت حج است. جان باختن گروهی از حجاج مظلوم در دو حادثه مسجد الحرام و منا، نشان داد که تا چه اندازه دولت عربستان در برگزاری مراسم حج، آسیب‌پذیر و نیازمند بازنگری در برنامه‏ها و مدیریت این کنگره مقدس جهانی است. جدای از قربانی شدن هزاران نفر در این فاجعه دردناک، و عزادار شدن خانواده‏های آنان، پرسش‏ها و ابهامات بسیاری در اطراف این حادثه وجود دارد که پاسخ به آنها نیازمند پژوهش و مطالعات عالمانه است. برخی از این پرسش ها، ماهیت فقهی- حقوقی دارد، که برخی عبارتند از: خسارت های وارده در این ماجرای غم انگیز، به عهده کیست؟ دولت عربستان که وظیفه حفاظت و امنیت جانی و مالی حجاج را به عهده داشته است، چه اقدامی در این زمینه انجام داد یا باید انجام دهد؟ چه تفاوتی میان قربانیان مسجد الحرام در حادثه جرققیل و قربانیان منا وجود دارد که دولت عربستان وعده‏هایی را برای جبران خسارت به قربانیان حادثه اول داد، اما در حادثه دوم همچنان سکوت کرده است؟ آیا می‏توان با تدابیر فقهی، از ازدحام در منا جلوگیری کرد؟ همچنین روایاتی که وهابیان بر حرمت بنا در منا به آنها استدالال می کنند، چگونه است و با توجه به حجم فزاینده حجاج آیا می‏توان با ساخت و ساز در منا، مشکل ازدحام را حل کرد؟ دسته ای از پرسش ها، معطوف به حوزه بین الملل و جهان اسلام هستند: چرا دولت عربستان هنوز آمار و اطلاعات دقیقی از تعداد قربانیان این حادثه به صورت رسمی منتشر نکرده است؟ و چه تدابیری برای تبیین ابعاد مختلف این فاجعه انسانی می‏توان اتخاذ کرد؟ در بعد بین المللی، فاجعه منا تا چه اندازه زمینه ساز رشد و گسترش اسلام ستیزی و اسلام هراسی بوده است؟ دشمنان اسلام با برجسته کردن این حادثه به جای آن که مقصر واقعی را مشخص کنند، لبه تیز حملات خود را به سوی آموزه‏های اسلامی به ویژه کنگره جهانی و مقدس حج، نشانه رفتند و با بی‏مهری تمام، به این فریضه انسان ساز و وحدت بخش حمله کردند. از طرف دیگر، به جز جمهوری اسلامی ایران، سایر کشورهایی که اتباع آنان نیز قربانی این فاجعه شده بودند، مواضع محکم و قاطعی اتخاذ نکردند؛ علل چنین رویکردی چه بوده است؟ چرا نهادهایی همانند سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و سایر نهادهای بین المللی نسبت به این فاجعه دلخراش سکوت کردند؟ نقش عربستان در این زمینه چه بوده است؟ چه راهکارهایی برای تشویق کشورهای اسلامی و سازمان های بین المللی و حقوق بشری برای حضور فعال‏تر در این حوزه متصور است؟ در بعد رسانه‏ای آیا سیاست‏های رسانه‏ای در قبال حادثه منا تا چه اندازه بر اساس منطق و راهبردهای نظام بوده است و شیوه انعکاس حادثه منا به گونه‏ای که انجام شد، صحیح است یا خیر؟ و چگونه می‏توان، با استفاده از رسانه‏های ملی و بین المللی ابعاد این فاجعه دلخراش را برای جهانیان تصویر کرد، بدون آن که به اسلام هراسی و یا اسلام ستیزی بیانجامد؟ و در همین حوزه بهره برداری از روش‏های هنری چگونه و تا چه اندازه در زنده نگاه داشتن خاطره و یاد شهدای منا و همچنین عملکرد نامناسب دولت عربستان مؤثر است؟ برخی دیگر از پرسش‏ها ناظر به مناسبات ایران و عربستان پس از فاجعه منا است. سیاست جمهوری اسلامی ایران در برخورد با چنین حوادثی چگونه باید باشد؟ با عنایت به تقابل سیاست‏های جمهوری اسلامی ایران با عربستان در اموری مانند بحران یمن، سوریه، لبنان و فعالیت های ضد شیعی وهابیت، چه سیاست‏هایی توسط دولتمردان باید اتخاذ شود؟ از دل این پرسش‏ها و دغدغه ها، یک پرسش بنیادین و کلیدی نمایان می‏شود: سناریوهای محتمل در آینده روابط ایران و عربستان حداقل در حوزه حج و عمره چه خواهد بود و بهترین سناریو ناظر به منافع ملی و مذهبی جمهوری اسلامی یران در سطح منطقه وجهان اسلام کدام است؟ تمامی این پرسش‏ها که تنها بخشی از دهها پرسشی است که ریشه در حادثه منا دارد، نیازمند پاسخ‏هایی عالمانه و دقیق است وبا عنایت به سرعت تحولات منطقه و جهان، باید با جدیت مورد واکاوی و بررسی قرار گیرند. با توجه به گستردگی ابعاد موضوع، تشکیل اتاق‏های فکر نخبگانی و انجام مطالعات عربستان‏شناسی مبتنی بر واقعیت‏ها و آینده پژوهی در مناسبات ایران و اعربستان ضرورت دارد. در این میان پژوهشکده حج و زیارت در راستای رسالت خود و با عنایت به فرمایش مقام معظم رهبری که «این مسئله نباید به سکوت و فراموشی بگذرد و باید تا سالها در مجامع جهانی مطرح شود» می‏کوشد در حد توان به برخی از پرسش‏های پیش گفته در قالب تدوین مقالات، برگزاری نشست‏های علمی، انجام مصاحبه‏های اکتشافی و ارایه راهبردها و راهکارهای مناسب، پاسخ دهد. مجموعه حاضر یکی از فعالیت‏هایی است که در این حوزه توسط فصلنامه علمی- ترویجی میقات حج، انجام شده است و بی‌تردید دیدگاه‏های عالمانه اندیشمندان و فرهیختگان بر غنای بیشتر این جنبش مقدس خواهد افزود.

دانش آموخته

• سید مهدی علیزاده موسوی

  اینجانب سید مهدی علیزاده موسوی، در شهر قم در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمدم. تحصیلات ابتدایی و راهنمایی را در قم گذراندم و پس از سیکل در سال ۱۳۶۲ به حوزه علمیه قم وارد شدم و در مدرسه مبارکه رضویه مقدمات را گذراندم. همزمان با تحصیل در حوزه علمیه دروس دبیرستان و سپس دانشگاه را