چکیده

پژوهش حاضر با این سؤال اصلی آغاز می‌شود که جایگاه و نقش مردم در دو حکومت؛ مشروطه اسلامی و جمهوری اسلامی از دیدگاه دو متفکر و عالم شیعی؛ محقق نائینی و امام خمینی چگونه است؟ محقق نائینی با طرح ولایت فقیه در «امور حسبیه»، نقش سیاسی فقها را در حد «اذن و نظارت حقوقی» کاهش داده و برای مردم در «امور نوعیه خود» آزادی و حاکمیت سیاسی قائل بوده است. اما امام خمینی با طرح ولایت سیاسی فقها، عملا درگیر تأسیس حکومت شده و برای فقها نقش حاکمیت سیاسی قائل می‌شود. البته این نکته به لحاظ اندیشه‌ای مانع از مشارکت مردم نیست. امام با طرح اصول و قواعد فقهی ـ سیاسی (شورا، امر به معروف و نهی از منکر و...) و تفسیر خاصی که از سیاست و شریعت دارند برای مردم مشارکت فعالی قائل می‌شوند. از دیدگاه نگارنده، الگوی حکومتی آنها مثلث سه‌پایه‌ای (شریعت، ولایت و مردم) است. در این مثلث، شریعت به عنوان عامل وحدت بخش در رأس قاعده قرار می‌گیرد و نیز، میزان نقش مردم تنها به «رابطه ولایت سیاسی و مردم» خلاصه نمی‌شود، بلکه به «رابطه مردم و شریعت» نیز مرتبط است. بنابراین چنانچه در خصوص رابطه ولایت سیاسی و مردم، «قدرت سیاسی»، به عنوان اعمال کننده حاکمیت سیاسی قابل طرح است در خصوص رابطه شریعت و مردم، «قدرت اجتماعی» نیز به عنوان ناظر بر اعمال حاکمان سیاسی قابل طرح می‌باشد.

دانش آموخته

• غلامحسن مقیمی