چکیده

مقاله حاضر با نقد و بررسی نظریه‌های جامعه‌شناسی معرفت، درصدد تبیین خاستگاه اختلاف در اندیشه و عمل عالمان شیعه برآمده است. نگارنده با تقسیم مؤلفه‌های تأثیرگذار به (1) اختلاف‌های ناشی از اختلاف در منابع فقهی، (2) تأثیر زمان و مکان، (3) اختلاف‌های ناشی از عوامل جامعه‌شناختی، به این نتیجه رسیده است که انسان‌ها در یک بستر طبیعی (نظام علت و معلول و عالم اسباب) به دنیا می‌آیند، فقیهان و عالمان دینی نیز از این فرایند مستثنا نیستند. بدین‌روی، نقش عوامل مزبور، در اختلاف آراء و عمل علمای شیعه قابل انکار نیست. خلاصه ماشینی: "نگارنده با تقسیم مؤلفه‌های تأثیرگذار به (1) اختلاف‌های ناشی از اختلاف در منابع فقهی، (2) تأثیر زمان و مکان، (3) اختلاف‌های ناشی از عوامل جامعه‌شناختی، به این نتیجه رسیده است که انسان‌ها در یک بستر طبیعی (نظام علت و معلول و عالم اسباب) به دنیا می‌آیند، فقیهان و عالمان دینی نیز از این فرایند مستثنا نیستند. اگر منابع فقه، کتاب (قرآن)، سنت، عقل و اجماع هستند، چرا گاهی در نظریه عالمان شیعه اختلاف نظر شدیدی وجود دارد؟ چرا آن‌ها از منابع یکسان، این همه متفاوت استنباط می‌نمایند؟ دلایل اختلاف نظر در بین علمای شیعه محققان در تفسیر علل اختلاف در استنباط توسط رهبران دینی شیعه، به سه گروه تقسیم می‌شوند: 1. طرفداران این تفکر چنین کاری را نه تنها ممکن، بلکه لازم می‌شمارند، تا معنا و مفاد پدیده مورد مطالعه ـ و همچنین دین ـ خالص بماند، در حالی که عده‌ای دیگر از اندیشه‌وران معتقدند: عامل اصلی اختلاف آراء و فتواها، همان تفاوت پیش‌فهم‌ها، علایق و انتظارات از پیش تعیین‌شده فقیهان است. (50) دین اسلام دین خاتم است، اختصاص به زمان و مکان معین ندارد و مربوط به همه زمان‌ها و مکان‌هاست، اما چرا فتوای عالمان با یکدیگر دچار اختلاف و تفاوت است؟ شاید در تحلیل برخی از آن‌ها بتوان گفت که سابقه ذهنی یک فقیه، در فتوای او تأثیر می‌گذارد. (53) هرچند به نظر می‌رسد که این دیدگاه افراطی است و در تأثیر نقش سوابق و علایق مجتهد غلو کرده، اما می‌توان گفت: برخی اختلاف‌ها نتیجه فهم متفاوت فقیهان از طبیعت، مردم‌شناسی و فقه است."

دانش آموخته

• عباس ایزدی فرد