چکیده

پیامبر ، چونان خورشیدی ، در آسمان مکه طلوع کرد و پس از گذشت سیزده سال درآسمان یثرب ظاهر شد و بعد از ده سال نور افشانی در مدینه افول کرد . در حالی که افقنوری به سوی مردم شبه جزیره گشود و سرزمین حجاز و خصوصا شهر مدینه به عنوانمرکز دینی و ثقل سیاست معرفی شد . پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گزینش خلیفه به وسیله مهاجر و انصار ایجاب کردکه مدینه مقّر خلافت اسلامی گردد و خلفاء با اعزام عاملان و فرمانداران به اطراف واکناف به تدبیر امور بپردازند و از طریق فتح بلاد و شکستن سدها و موانع ، در گسترشاسلام آن بکوشند . امیرمؤمنان علیه‏السلام که علاوه بر تصریح و تعیین صاحب رسالت ، از ناحیه مهاجر و انصاربرگزیده شده بود ، نیز طبیعتا می‏بایست هم‏چون خلفای گذشته مدینه را مرکز خلافتقرار دهد و از همان‏جا به رتق و فتق امور بپردازد . او در آغاز کار خلافت از همین شیوهپیروی کرد و با نامه‏نگاری و اعزام افراد لایق و برکنار کردن افراد دنیاپرست و ایرادخطابه‏های آتشین و سازنده خود ، امور جامعه اسلامی را اداره نمود و نظام اداری که درطی مدت بیست و پنج سال و به ویژه در دوره خلافت عثمان در آن انحراف و کجی‏هاییپیدا شده بود ، در حال اصلاح بود که ناگهان مسأله «ناکثین» یعنی پیمان‏شکنی کسانی کهپیش از همه با او بیعت کرده بودند ، رخ داد و گزارش‏های هولناک و تکان دهنده‏ای بهوی رسید و معلوم شد که پیمان‏شکنان ، به کمک مالی بنی‏امیه و نفوذ و احترام همسرپیامبر ، جنوب عراق را تسخیر کرده‏اند و پس از تصرف بصره ده‏ها نفر از یاران وکارگزاران امام علیه‏السلام را به ناحق کشته‏اند . این امر سبب شد که امام برای تنبیه ناکثین و مجازات هم‏دستان آنان ، مدینه را بهعزم بصره ترک گوید و با سپاهیان خود در کنار بصره فرود آید . آتش نبرد میان سپاه امامو لشکریان ناکثین شعله‏ور شد و سرانجام سپاه حق پیروز گردید و سران شورش کنندهکشته شدند و گروهی از آنان پا به فرار نهادند . بصره مجددا به آغوش حکومت اسلامیبازگشت و اداره امور آن به دست یاران علی علیه‏السلام افتاد . اوضاع شهر و مردم حال عادی بهخود گرفت و ابن‏عباس ، مفسر قرآن و شاگرد ممتاز امام ، به استانداری آن‏جا منصوبشد . اوضاع ظاهری ایجاب می‏کرد که امام علیه‏السلام از راهی که آمده بود به مدینه بازگردد ودر کنار مدفن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و با هم‏فکری گروهی از یاران و صحابه آن حضرت به نشرمعارف اسلامی و معالجه مزاج بیمار جامعه و اعزام سربازان به نقاط دوردست برایگسترش نفوذ قدرت اسلامی و دیگر شئون خلافت بپردازد و از هر نوع کشمکش ورودررویی با این و آن اجتناب کند . ولی این ظاهر قضیه بود و هر فرد ظاهربینی به امامچنین تکلیف می‏کرد بالاخص که مدینه در آن روز از قداست و معنویت و روحانیتخاصی برخوردار بود زیرا مهد واقعی اسلام و مدفن پیام‏آور خدا و مرکز صحابه از مهاجر وانصار بود که رشته گزینش خلیفه و عزل و خلع او را در دست داشتند . با تمام این شرایط و جهات ، امام علی علیه‏السلام راه کوفه را برگزید تا مدتی در آن‏جااقامت افکند و مرکزیت خلافت مسلمین را در آن‏جا برپا دارد ؛ و این دقیقا همان نکته‏ایاست که ما را به بررسی و تحقیق پیرامون خود فرا خوانده و به عبارت دیگر مسأله اصلیمقاله ما را به خود اختصاص داده و در نهایت در قالب این سئوال نمود یافته که : چه عواملی موجب شد حضرت کوفه را به عنوان مرکز خلافت انتخاب کنند ؟ به طور اجمال و در قالب یک فرضیه می‏توان به سئوال فوق چنین پاسخ داد که :شرایط جغرافیایی ، اجتماعی ، نظامی و اقتصادی موجب انتخاب کوفه به مرکزیتخلافت از جانب حضرت شد . برای اثبات یا ردّ این فرضیه لازم است به سئوالاتی فرعی در راستای مسأله اصلیپاسخ دهیم . سئوالاتی از قبیل : ۱ . موقعیت جغرافیایی کوفه چگونه بود ؟ ۲ . تأسیس کوفه چه زمان و چگونه صورت گرفت ؟ ۳ . زمینه‏ها و انگیزه‏های تأسیس کوفه چه بود ؟ ۴ . چه قشرها و اقوامی در کوفه ساکن بودند ؟ ۵ . وضعیت کوفه قبل از علی علیه‏السلام چگونه بود ؟ ۶ . کوفه در زمان حضرت چه وضعیتی داشت ؟ و بالاخره پاسخ‏گویی به سئوال اصلی . سئوالات یاد شده سرفصل‏ها و بخش‏های مقاله ما را تشکیل خواهند داد . روشی که برای تحقیق در این مقاله پیش گرفته‏ایم روش تاریخی - تحلیلی استبنابراین لازم است ابتدا داده‏های مستند تاریخی را پیرامون موضوعات یادشدهجمع‏آوری کرده و سپس براساس آن داده‏ها به تحلیل و نهایتا پاسخ‏گویی به سئوالاصلی بپردازیم . در یک جمع‏بندی کلی و به منظور سازماندهی می‏توان مقاله را چنین معرفی نمود : مقاله‏ای که در پیش روی دارید با عنوان «علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت ازجانب علی علیه‏السلام » به ترتیب شامل : فهرست مطالب ، یک مقدمه (که تقدیم شد) ، پنجفصل که البته فصل اول خود شامل سه بخش می‏گردد . (نتیجه‏گیری از کل مقاله در فصلپنج تقدیم می‏شود) و در پایان فهرست منابع و مآخذ اشاره می‏شود . مسأله علمی : چه عواملی موجب شد حضرت علی علیه‏السلام کوفه را به عنوان مرکز خلافتانتخاب کند ؟

دانش آموخته

• منیره ناصح ستوده