چکیده

در ادبیات متون اسلامی، زنان در موارد بسیاری به نقص عقل موصوف شده‌اند؛ در این میان، گفتار امام علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه از برجستگی ویژه‌ای برخوردار است. ایشان در آن گفتار زنان را به “سست رأیی” و “نقصان عقل” متهم می‌کنند. در این باب چند سؤال مطرح است: ۱. آیا این جملات از علی علیه‌السلام صادر شده است؛ به عبارت دیگر آیا این سخنان واقعا از علی علیه‌السلام می‌باشد؟ ۲. در صورت صحّت صدور، مراد علی علیه‌السلام از زنان کیانند؟ آیا زنان ویژه‌ای بوده‌اند؟ یعنی آیا این سخن به اصطلاح یک قضیه فی‌واقعه است؟ یا مقصود نوع زن در برابر نوع مرد می‌باشد؟ ۳. در صورتی که نوع زن مراد باشد، آیا روایت درصدد بیان “فصل مقوّم” زنان می‌باشد؟ یا فقط شامل زنان عهد علی علیه‌السلام می‌باشد، و از شمول زمانی برخوردار نیست؟ تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد تا همین دهه‌های اخیر برداشتی که عموما از متون دینی درباره زنان می‌شد، “ناقص العقل” بودن ایشان بود و این ویژگی را جبلی و سرشت زن می‌پنداشتند چنان که کشفی در تحفه الملوک می‌نویسد: “زنان به سبب ضعف عقل و سفلت مرتبه که دارند و لازم خلقت و جبلّت ایشان است البته مرتکب بعضی از امور که نباید بشوند می‌شوند”۱ برداشت مذکور، مؤلفه اصلی پارادایم حاکم (مرد سالاری) بر اندیشه‌های موجود در حوزه‌های علمی بود. لیکن، اخیرا به تبع تحولات ساختاری به نفع زنان، در کلیت اندیشه مذکور تشکیک صورت می‌گیرد؛ راستی چگونه می‌توان زنان ایرانی را که در سال‌های اخیر در ورود به دانشگاه‌ها گوی سبقت را از مردان ربوده‌اند، به همان سهولت قبلی، که اکثریت زنان بی‌سواد بودند، ناقص العقل نامید؟ جهت ابهام زدایی، ابتدا مفهوم “عقل” را در اندیشه امیرالمؤمنین علیه‌السلام تعریف نموده و سپس با استناد به شواهد تاریخی، متون دینی و نظریه‌های موجود، اندیشه ایشان را درباره خرد ورزی زنان تبیین کرده، و می‌کوشیم به سؤالات پیشین پاسخ دهیم.

استاد

• کریم خان محمدی

  استاد گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام