چکیده

یت الله محمدحسین غروی نائینی، کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» را در سال 1327 ق، در مشروعیت مشروطه نگاشته است. کتاب فوق، نخست به وسیله چاپخانه ولایت، در سال 1909 م / 1327 ق، در بغداد و به صورت چاپ سربی منتشر شد. برای بار دوم، چاپ سنگی آن، در سال 1910 م / 1328 ق، در مشهد عرضه شد و برای بار سوم، همان نسخه چاپ سنگی مشهد، همراه با مقدمه و توضیحات گوناگون، به قلم آیت الله سیدمحمود طالقانی در سال 1334 ش / 1374 ق، در تهران انتشار یافت.(1) گفته می شود که نائینی، به نوشته های شیخ فضل الله نوری، بی آنکه به نام او اشاره کند، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و پاسخ داده است.(2) با آنکه در کتاب، فقط تقریظ آیت الله آخوند خراسانی و آیت الله عبدالله مازندرانی چاپ شده است، ولی عالمان «دیگری هم به آن تقریظ نوشته اند».(3) نائینی در «تنبیه الامه»، به خوبی آفت های استبداد و لزوم وجود حکومت مبتنی بر قانون و اصول مشروطه را بیان کرده است؛ به طوری که «حمید عنایت»، تنبیه الامه را «بدیع تر و منظم تر از طبایع استبداد» می داند.(4) علاوه بر نائینی، عالمان دیگری هم در مشروعیت مشروطه و توجیه شرعی و عقلی آن، رساله هایی نوشته و منتشر ساختند، اما هیچ یک ماندگاری تنبیه الامه را نیافتند؛ چرا که تفسیر نائینی از مشروطیت با توجه به دین اسلام، از همه نوشته های رهبران دینی هم زمان او «منظم تر و محکم تر بود».(5) «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، مرحوم میرزا محمد حسین نائینی(قدس سره)، توأم با استدلال ها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذی قیمت «تنبیه الامه و تنزیه المله» بیان نکرده است».(6)

دانش آموخته

• عباس ایزدی فرد