اشتراک دانش دانشگاه باقرالعلوم (ع)
تعیین محدوده یثرب /مدینه در دوره پیامبر؛ رویکردی انتقادی به مطالعه های خاورشناسی
1398,علمی پژوهشی
چکیده
در ابتدای دوران اسلامی، یثرب از سکونتگاه های عمده منطقه حجاز بود. به علت مهاجرت پیامبر(ص) به آنجا و شکل گیری حکومت پیامبر در آن سرزمین و همچنین نزول بخش درخور توجهی از پیام های الهی در یثرب، این سکونتگاه اهمیت چشمگیری داشت. این مقاله بر آن است دریابد مستشرقان تا چه اندازه موفق شده اند به واقعیت تاریخی یثرب/مدینه نزدیک شوند و همچنین تصورشان از محدوده یثرب/مدینه چگونه است. برای پاسخ به این مسئله ابتدا آرای خاورشناسان درباره یثرب/مدینه مرور می شود؛ سپس نتایج مطالعه های خاورشناسی با آخرین دستاوردهای پژوهشگران مسلمان، در حوزه تاریخ محلی مدینه، مقایسه خواهد شد تا میزان مطابقت آنها با یکدیگر مشخص شود. از سوی دیگر، به علت محاصره بودن سکونتگاه مدینه در میان دشت گدازه های یثرب، برای تعیین مساحت این سکونتگاه از سامانه GIS استفاده خواهد شد. نتایج نشان می دهند باوجود پژوهش های متعدد مدینه شناختی، خاورشناسان بر سر محدوده آن به توافق نرسیده اند. خاورشناسان الگوی «دولت شهر مدینه» ولهاوزن (J.Wellhausen) را دنبال نکردند. الگوی «شهرک مدینه» که فرانتس بوهل (F.Buhl) در آغاز سده بیست میلادی/چهاردهم هجری و نیز هَری مانت (H.Munt) در پایان آن مطرح کرد توجیه کافی نداشت. وات (W.Watt) بین تعبیر «واحه» و «شهرک» در تردید ماند و لِکِر (M.Lecker) الگوی «شهرک های خوشه ای» را دنبال کرد. درنهایت، شولر (M.Scholler) بدون اینکه برای سکونتگاه یثرب الگویی ارائه کند یا نامی بر آن نهد، برای نخستین بار مساحت یثرب/مدینه را معادل «چندین مایل مربع» دانست که چندان صائب نبود. نقشه های بازسازی شده خاورشناسان نیز به طور معمول گویای الگوی «شهرک» بودند و مساحت اندک مدینه را به ۲۵ هکتار تقلیل می دادند؛ در حالی که مطالعه های انجام شده روی سکونتگاه های طوایف اوس و خزرج نشان می داد مساحت این منطقه بالغ بر چهار هزار هکتار بوده است.