چکیده

کتابی که یادگار روزگار دانشجویی استاد پارسانیاست و مقدمه آیت الله جوادی آملی به آن اعتباری دیگر بخشیده است. نماد و اسطوره که به اذعان نویسنده بخشی از آن با مصاحبت بسیجی شهید «محسن امیرکانیان» سرشار شده است، شاید بتوان گفت اولین کتاب منتشر شده استاد است. دکتر حمید پارسانیا این کتاب را به شهدای دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، آدم های آسمانی انقلاب اسلامی، تقدیم کرده است. این کتاب که حاصل تحقیق درسی «جامعه شناسی ارتباطات» است، و چون در آن کلاس بر قراردادی بودن تمام نمادها در ارتباطات تاکید شد که به معنای انکار نمادهای حقیقی محسوب می شد، برای دانشجوی جوان گران آمد و او را به سمت بررسی دقیق تر و مبتنی بر ادبیات غنی حکمی و عرفانی اسلامی در بررسی نماد و اسطوره کشاند. کتاب علاوه بر مقدمه و پیشگفتار، دارای ۱۲ فصل است: در فصل اول به معنای لغوی نماد اشاره شده است و آن معنا این است: ظهور و یا ارائه یک حقیقت است که در قالب مصدر به صورت ظهور کردن و ارائه دادن بیان می شود. در فصل دوم گفته می شود که نمادها به جهت تعدد جهات و اختلاف انواع و اصناف آن در علوم مختلف مورد بحث قرار گرفته اند و از میان همه علوم به صورت تفصیلی به دو علم فلسفه و عرفان اشاره می شود. در فصل سوم به بررسی نماد در عرفان نظری می پردازند. نماد در این علم اصلا به نحوی موضوع آن است چرا که عرفان با نگاه به وجهه نمادین اشیا ضمن آنکه برخلاف دیگر علوم تمام آفرینش را صحنه تحقیق خود قرار می دهد، در تمام مسائل به بحث و کاوش پیرامون مقامات کشف و شهود که همان مراتب ظهور و نمود است می پردازد و از این رو هیچ علمی را نمی توان یافت که چون عرفان به بحث از حقایق نمادین بپردازد. در فصل چهارم نماد در علم فلسفه سه ذیل عنوان بررسی شده است: علیت و حقیقت نمادین آن: در این بحث رابطه بین علت و معلول رابطه بود و نمود است و معلول عملا چیزی جز یک حقیقت نمادین از علت نیست، و معلولات از حیث ارائه دادن حقیقت مطلق موضوع و مسئله بحث هستند و از این جهت عرصه نماد و بحث از آن همه آفرینش و خلقت است. مراتب نمادین هستی: دومین جایی که در فلسفه از نماد سخن می گویند مراتب عالم است که سه مرتبه است: مرتبه طبیعت، مثال و عقل. هر کدام از این مرتبه ها نماد و سایه ای از حقیقت برتر محسوب می شوند. هستی نمادین نفس: سومین مورد از موارد کاربرد نماد در فلسفه مسائل مربوط به وجود نفس است و اینکه انسان به دلیل آنکه در نظام آفرینش و با آن متحد است بنابراین همان مراتب برای انسان هم وجود دارد: یعنی مرتبه حس، خیال و عقل، بنابراین انسان نمادی حقیقی از مراتب هستی است. نمودار اول: جایگاه نماد در فلسفه در فصل پنجم به کثرت عددی و وحدت حقیقی اشاره شده است. حکما برای تبیین این مسئله به نماد آیینه اشاره کرده اند که آینه در فصل ششم و هفتم بیان می گردد که انسان با دور شدن از نگاه توحیدی به عالم و مشاهده نوعی از استقلال و اصالت برای فرشتگان و دیگر موجوداتی که در واقع مظاهر اسما و صفات خدا هستند به سمت نگاه کثرت بین حرکت می کند. حاصل این نوع مشاهده بت هایی است که از سنگ تراشیده می شود و اساطیری است که با زبان بیان می گردد. در واقع بت را انسان مطابق با صورت فرشتگان و دیگر موجوداتی که در تمثلات خود می دید ساخت. در فصل هشتم، گفته می شود که انسان کثرت بین تدریجا با فرو رفتن در کثرت، اعتقاد به حقایق عالیه و منشا وحدت حقیقی کمتر و کمتر می شود. با نفی حقایق عالی جایی برای اعتقاد که شرط اسطوره هاست باقی نمی ماند. و انسان با انکار وحدت حقیقی، خود را ملاک و مرکز وحدت کثرات تصور می کند و انسان مداری شکل می گیرد. در فصل نهم و دهم به تفاوت کیفیت دنیای دو دسته اشاره می شود: دنیای منجمد، دنیای معانی. دنیای منجمد دنیای انسان کثرت بین است که به خاطر گرفتار شدن در سنتهای الهی ای مانند مکر و استدارج است که برای او گرفتاریهای فردی و اجتماعی ایجاد می کند و دنیا بر او سخت می گیرد، به همین دلیل او هم احساس می کند باید برای حل مشکلاتش با دنیا رابطه ای دشمنانه برقرار کند و با آن مبارزه کند. اما دنیای معانی دنیای انسان موحد است. عالم موحد جمیع ذراتش زنده، شنونده، بیننده و خوشند و از نامحرمان خاموش اند. دنیای انسان کثرت بین دنیایی فاقد معنا و بی راز است چرا که این شخص فقط کثرت را که خاصه عالم مادی است می بیند و از شناخت کامل عالم محروم می شود. در فصل یازدهم و دوازدهم کتاب به جایگاه اهل معنا و زمین اهل دنیا اشاره شده است. در این بخش به تفاوت ادراکی اهل دنیا و اهل آخرت اشاره می کند که سالک تلاش می کند به سوی آسمان برود و سعی می کند از وجود زمینی مادی خودش به وجود برتر و محیط برسد به همین دلیل راه آسمانها همیشه باز است و اگر راه برای برخی بسته است از سوی خود آنهاست که نتیجه کفر و توجه و حب بیش از حد به دنیایشان است. در واقع زمین و آسمان یا بهشت و دوزخ در ادبیات عرفانی و دینی نماد حقیقت دو دسته انسان است: دسته ای که درصدد رفع حجاب از نفس و هواهای نفسانی اند و دسته ای که بر کفر حقیقت و تعلق به دنیا اصرار می ورزند. در واقع دسته اول می کوشند زمین را آسمانی کنند و دسته دوم بالعکس. ویژگی ها و اهمیت کتاب تاکنون درباره نماد و اساطیر در کشور کتاب هایی ترجمه شده است و اهمیت این کتاب از این جهت است که برای نخستین بار، یک استاد برجسته فلسفه اسلامی به صورت تفصیلی به بحث و بررسی «نماد و اسطوره» پرداخته است و از سویی آیت الله جوادی آملی، حکیم و مفسر و فیلسوف برجسته جهان اسلام، با مقدمه بر این کتاب، برخی اصول فلسفی و عرفانی را برای شناخت نمادهای حقیقی و اعتباری در افق نگاه پژوهشگران قرار داده اند. آیت الله جوادی آملی در مقدمه کتاب می نویسند: «جهان امکان از دیدگاه موحّد، نماد حقیقی ذاتی است، نه وصفی؛ یعنی تمام ذرات در تمام حالات نشانه جمال یا جلال حق هستند و تحول اوصاف نیز نمونه تحول اراده خداوند است؛ یعنی هیچ حالی برای هیچ موجودی فرض نمی شود که آن موجود در گوهر ذات خود نماد حق نبوده و یا دگرگونی وصف آن نماد حقیقی نسبت به تحول اراده خدا نباشد. هر موجودی که از کمال های بیشتر برخوردار باشد نمادی کامل تر از نمونه های دیگر است تا برسد به کون جامع ـ انسان کامل که کامل ترین نمادهاست.»(ص۱۲) آیت الله جوادی آملی در انتهای مقدمه می نویسد: «آنان که از نظر جامعه شناسی، عصر اسطوره را قبل از دوره مذهب و آن را قبل از عصر فلسفه و آن را قبل از مرحله علم پنداشتند، برای تحجّر اسطوره گرایان عصر علم که نمونه بارز آن خود صاحب نظران علمی اند پاسخ قابل توجهی ندارند و بررسی اوضاع کنونی (عصر علم) نشانه تهاجم فراوان به سوی اسطوره های تهی از هرگونه حقیقت است؛ زورمداران ستم پیشه نیز از حمایت آن اسطوره ها دریغ نمی ورزند و بلکه تبلیغات مستمر آنها، نشانه رواج بازار افسانه سازان است.»(ص۱۴) مخاطبین خاص کتاب: این کتاب برای دانشجویان و محققین این عرصه ها مفید خواهد بود: فرهنگ و علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه، تاریخ تمدن، هنر، نشانه شناسی، فلسفه و عرفان نکته: متاسفانه این کتاب بعد از چاپ اول در سال ۱۳۷۳۳۳ دوباره منتشر نشده است، قظعا انتشار مجدد آن می‌تواند مورد استفاده مخاطبین در این عرصه کارگشا باشد.

استاد

• حمید پارسانیا

  استاد حوزه و دانشگاه / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی