چکیده

این کتاب در سال ۱۲۴۶ ق. نوشته شده است و هر چند انگیزه کشفی از نگارش آن چندان روشن نیست، لکن از لابلای سخنانش به دست می‌آید که وی احساس می‌کرده که در روزگار خویش، جامعه از فقدان «عالمان حقانی» رنج می‌برد از این رو لازم می‌بیند که بخشی از عقاید و اسرار سینه خود را بازگو کند. همچنین به نظر می‌رسد این اثر و نیز اثر دیگری از همین مؤلف به نام تحفه الملوک که در سال‌های میانی و پایانی جنگ‌های ایران و روس تالیف شده‌اند، به انگیزه آرام سازی و اصلاح رفتار سیاسی طبقات اجتماعی و نخبگان سیاسی آن دوره نگارش یافته باشندکتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم مصحح، آقای عبدالوهاب فراتی ، مقدمه‌ای به قلم مولف و ده باب و هر باب در برگیرنده تمهیداتی می‌باشد. این کتاب یکی از اندرزنامه‌های سیاسی دوره قاجاریه می‌باشد که در آن، یک عالم شیعی به تحلیل سیاست پرداخته است.هرچند میزان الملوک خطابی و تا حدودی تقیه آمیز است، در عین حال از اهمیت تئوریک مباحث آن کاسته نمی‌شود و می‌تواند در مباحث فلسفه سیاسی تکمیل کننده مباحث تحفه الملوک باشد. کشفی در میزان الملوک، در ابتدای هر بابی، حکمتی را بیان می‌کند و سپس برای تائید آن، به روایات و آیات متعددی استناد می‌نماید و در پاره‌ای از موارد از تجربه و حکایات نیز سود می‌جوید.نویسنده در ضمن ابواب کتاب موضوعاتی همچون عدالت ، خلافت ، سلطنت ملوک و کیفیت سلوک کارگزاران دولت ، عالمان، وعاظ ، قضات ، صاحبان ثروت، زارعین ، دهاقین ، تاجران و صنعت گران را مورد بررسی قرار می‌دهد.کشفی در این اثر از یک سو به جامعه مطلوب و آرمانی خویش می‌اندیشد و از این رو در پی آن است که ویژگی‌های آن جامعه را به تصویر بکشد. جامعه مطلوب از نگاه او از سه عنصر: ۱. اجرای عدالت جمعی، ۲. برقراری امنیت ، و ۳. اجرای شریعت فراهم می‌آید. از سوی دیگر پیش فرض کشفی آن است که سیاست باید در پرتو دیانت و شریعت اجرا گردد و بدین علت دلنگران اجرای شریعت است و بسیاری از نابسامانی‌های دوره قاجاریه را در تظاهر به اجرای شریعت می‌داند. هر چند میزان الملوک تنها کتاب کاملا سیاسی کشفی است، ولی به تنهایی چارچوب اندیشه سیاسی وی را منعکس نمی‌سازد و باید در تحلیل اندیشه سیاسی او به مجموعه آثار خطی وی نیز مراجعه نمود. کشفی از جمله اندیشمندان دوره قاجاریه است که تاکنون افکار و آراء وی به علت عزلت گزینی، بر طالبان علم مجهول مانده است. در چارچوب اندیشه سیاسی کشفی، در عصر غیبت اصالت از آن حکومت فقیهان و مجتهدان شایسته است و وی شروطی را برای احراز چنین مقامی لازم می‌داند که عبارتند از: ۱. فراگیری علوم رسمی؛ یعنی همان علوم ابزاری که در فرایند استنباط احکام شرعی به کار گرفته می‌شود. ۲. تاییدات ارواح ملکوتیه و حصول قوه قدسیه . ۳. عدالت .

استاد

• عبدالوهاب فراتی

  عضو هیات علمی و دانشیار گروه علوم سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی