چکیده

موضوع: فیزیک و متافیزیک توضیحات: قضیه بل عمیق ترین کشف علم است؛ این جمله اغراق آمیز را هانری استاپ، پژوهشگر و فیزیکدان دانشگاه کالیفرنیا (برکلی) و نویسنده مقالات بین المللی در ارتباط با قضیه بل، بیان نموده است [1]. حال جای تامل دارد که چرا استاپ چنین مرتبه غلو آمیزی برای قضیه بل قائل شده است. واقعیت این است اگر چه این قضیه، به خصوص فرمول بندی ریاضی آن، دارای آن چنان اثبات پیچیده و مشکلی نیست، اما فرض ها و اهداف آن دارای ارزش ویژه فیزیکی، فلسفی، و حتی ریاضی هستند. قضیه بل را به نحوی می توان عصاره حدود نیم قرن بحث و نظر علمی/فلسفی بین دو مکتب فکری به رهبری آلبرت اینشتین و نیلز بور دانست. ریشه اصلی قضیه بل، پارادوکس (بهتر است بگوییم قضیه) EPR است که در فصل دوم این کتاب به آن خواهیم پرداخت. خصوصیت مهم قضیه بل نزدیک کردن (آماده سازی) اختلاف نظرات فیزیکی وو فلسفی پیش از خود در حوزه نظریه کوانتوم (به خصوص قضیه EPR) به مرحله آزمون تجربی است. هر چند عده ای این قضیه و مباحث مربوط به آن را غیر فیزیکی و فلسفی پنداشته اند، لیکن، این نوع پندار به دلایل متعدد قابل قبول نیست. اصول موضوعه علوم مختلف طبیعی (به شکل برجسته فیزیک)، به نحوی فلسفی و متافیزیکی اند. قسمت عمده پیشرفت در علوم طبیعی ریشه در پرسش ها، دقایق، و لطایف فلسفی دارند. آیا می توان مبانی فیزیک را مطلقاً جدای از فلسفه دانست؟ تاریخ علم و به خصوص فیزیک این نکته را تایید می کند که تحقیقات بنیادی و فلسفی متعددی بوده اند که نه فقط نهایتاً منجر به نتایج و کاربردهای ارزشمند فیزیکی شده بلکه در حوزه فن آوری نیز تاثیر شگرفی از خود به جا گذاشته اند. ارنست راترفورد که به دنبال شناخت ریزترین ساختار طبیعت بوده، با آگاهی یا حتی بدون توجه، ادامه دهنده کار بر روی پاسخ به پرسش های افلاطون (و هم فکران وی) از یک طرف و ذیمقراطیس (و هم فکران اتمیستی وی) از طرف دیگر بوده است؛ اما به هر حال، ادامه کار راترفورد و دیگران منجر به علوم و فنون مرتبط با انرژی هسته ای گردید. به عنوان یک مورد کاملاً جدید و مرتبط با موضوع کتاب حاضر می توان به شاخه جدید علمی-پژوهشی سیستم های اطلاعات کوانتومی و مبحث رایانه کوانتومی اشاره کرد. بر متخصصین این شاخه "داغ" تحقیقاتی پوشیده نیست که ریشه خاصیت در هم تنیدگی کوانتومی که نقش کلیدی در این مباحث دارد در قضیه های EPR و بلل نهفته است. انگیزه نگارش این کتاب، علاوه بر اهمیتی که قضیه بل دارد، به دلیل کمبود منبع در این زمینه به زبان فارسی است؛ نگاهی گذرا به کتاب های جدید (به زبان اصلی) در حوزه فیزیک کوانتومی و نیز ویرایش های جدید کتاب های قدیمی تر که اکثراً بخشی را به مباحث بنیادی و هم چنین قضیه بل اختصاص داده اند قابل توجه است. کتاب تحلیلی از: دیدگاه های فلسفی فیزیکدانان معاصر [22] نوشته استاد محترم دکتر مهدی گلشنی به شکل قابل تحسینی به مباحث بنیادی و فلسفی، به خصوص مرتبط با نظریه کوانتوم، پرداخته حتی قضیه های EPR و بل راا نیز مطرح نموده است؛ اما، تفاوت و لزوم نگارش کتاب حاضر در کنار کتاب مذکور در این نکته است که این کتاب به شکل تخصصی و با نگاه محوری به قضیه بل نوشته شده است. البته نکات مشترکی بین این دو کتاب وجود دارد و مطالعه فصل های ابتدایی کتاب دکتر گلشنی قبل ازز کتاب حاضر مفید است. در فصل اول و به شکل کاملاً خلاصه پاره ای از اصطلاحات و عناوین بنیادی-فلسفی معرفی شده اند. با توجه به کلیدی بودن مبحث EPR، در فصل دوم به این موضوع پرداخته ایم. در فصل سوم به معرفی نامساوی و قضیه بل (در شکل های مختلف آن) پرداخته ایم. فصل های چهارم و پنجم، که بر اساس تجربه تحقیقاتی بنده در ارتباط با قضیه بل نوشته شده اند، حاوی نقطه نظرات تخصصی هستند و ترجیحاً برای آن دسته از خوانندگان محترمی که موضوع را با نگاه پژوهشی دنبال می کنند توصیه می گردند. در فصل ششم، به عنوان یکی از کاربردهای نو و مهم مرتبط با موضوع کتاب، پدیده جالب توجه ارتباط از راه دور کوانتومی که مستقیماً با درهم تنیدگی کوانتومی و حالت های بل سر و کار دارد به طور خلاصه معرفی می شود. اگر چه در معرفی منابع سعی شده به مقالات و نوشته های اصلی مرجع داده شود، اما به هرحال دسترسی به این موضوعات در کتاب ها و نوشته های جدید که در مواردی به شکل ساده و قابل فهم تر از نوشته های اصلی و قدیمی اند نیز امکان پذیر است. برای مشخص تر شدن منابع در قسمت مراجع، که در آخر هر فصل آمده است، عنوان مقالات به طور کامل آورده شده اند. در مرجع دهی به مجلات بین المللی، به خصوص برای آشنایی بیشتر دانشجویان، در بعضی از موارد از شکل مخفف بین المللی عنوان و در موارد دیگر از عنوان کامل استفاده شدهه است. در راستای رعایت حقوق نویسندگان و حفظ امانت، گرچه در تمام موارد به منابع مربوطه مرجع داده شده، لازم است بیان شود که قسمت هایی از فصل های اول و دوم بر اساس و گرفته شده از سخنرانی مرجع داده شده در منبع [3] می باشد. هم چنین، قسمت هایی از فصل سوم این کتاب از فصل آخر کتاب بسیار خوب [4] اقتباس گردیده است. مطالب این کتاب قسمت شایان ذکری از سر فصل درس "مبانی فلسفی مکانیک کوانتومی" و یا "مبانی نظری مکانیک کوانتومی" را در بر دارد. مطالعه کتاب حاضر، علاوه بر محققین و علاقمندان مرتبط با بحث، به استادان محترمی که درس مکانیک کوانتومی را تدریس می کنند و هم چنین دانشجویان تحصیلات تکمیلی که درس مکانیک کوانتومی پیشرفته را می گذرانند توصیه می گردد؛ هم چنین است درباره استادان، پژوهشگران، و دانشجویان رشته فلسفه علم که به نحوی با مبانی فلسفی فیزیک جدید و نظریه کوانتوم سر و کار دارند. این جانب علاوه بر مقالات و کتاب هایی که در ارتباط با موضوع این کتاب خوانده و بهره برده ام، آشنایی با مباحث بنیادی در فیزیک (کوانتومی) را مدیون استاد راهنمای خود در دوران تحصیل در دانشگاه صنعتی شریف جناب آقای دکتر گلشنی (بنیان گذار فیزیک بنیادی در ایران) دانسته، بدین وسیله مراتب قدردانی از ایشان را ابراز می نمایم.

استاد

• حبیب الله رزمی

  استاد گروه فیزیک دانشگاه قم و همکار آموزشی گروه فلسفه های مضاف دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام