چکیده

هدف از تدوین فرهنگ سیاسی قرآن، تعریف اصطلاحات و بیان اطلاعات مفید در حوزه مفاهیم سیاسی قرآن و ارتباط آن با موضوعات رایج در علوم سیاسی است که صرف نظر از فواید علمی، می‌تواند به توسعه ادبیات مشترک میان پژوهشگران قرآنی و علوم سیاسی مدد رساند. پیچیدگی و دشواری این فرهنگ‌نامه، چنان‌که از عنوان آن پیداست، به ماهیت میان‌رشته‌ای آن باز می‌گردد. ادعای غیرسیاسی‌بودن و بیگانه‌بودن قرآن کریم از دانش سیاسی به معنای مدرن آن ـ که برخی شخصیت‌ها و جریانات خاص مدعی آن هستند ـ از دیگر مشکلات چنین پژوهشی است. مشکل دیگر عدم امکان ارائه تعاریف جامع و مانع از علوم سیاسی و اجتماعی است که به نظر بسیاری از صاحب‌نظران ذاتاً جدلی هستند. فرهنگ‌نامه سیاسی قرآن کریم تنها مجموعه‌ای از تعاریف واژگانی و اصطلاحی نیست؛ بلکه شامل اشاره‌های تاریخی، کلامی و فقهی و بیان دیدگاه‌های صاحب‌نظران و ارجاعات لازم در هر دو حوزه دانشی مرتبط با قرآن کریم و علوم سیاسی نیز می‌باشد. ازآنجاکه این فرهنگ‌نامه تخصصی است، به‌هیچ‌وجه اصطلاحات عام و متداول خارج از محدوده دو دانش در آن مطمح نظر نبوده و مواردی که به برخی حوزه‌های وابسته پرداخته است، به دلیل تبعیت از منابع و مآخذی است که در حوزه مباحث میان‌رشته‌ای قرآن و سیاست، این واژگان را وارد کرده و در خصوص آنها بحث‌های پردامنه‌ای را مطرح ساخته‌اند و خوف آن می‌رود که اگر آن واژگان از دستور کار خارج گردد، گزارش کاملی از زوایای متعدد و مختلف مباحث سیاسی قرآن کریم صورت نگیرد؛ ازاین‌رو ناگزیر بعضی مباحث تاریخی، تفسیری و کلامی و نقل برخی اقوال نیز در این فرهنگ‌نامه وارد شده است؛ زیرا در موضوعات متنازع‌فیه، تعاریف متخالف و مسائل حل‌نشده‌ای وجود دارد که مسئولیت اطلاع‌رسانی فرهنگ‌نامه‌ها، گزارش از وضعیت آنها نیز هست؛ هرچند در کنار آن، داده‌های قطعی و ثابتی نیز به دست می‌آید و مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته و در عین حال منسجم و هماهنگ سامان می‌یابد. روش فرهنگ‌نامه سیاسی قرآن کریم روش تجزیه و تحلیل معنایی اصطلاحات و مفاهیم در فرهنگ‌نامه سیاسی قرآن کریم الهام‌گرفته از روش « توشیهیکو ایزوتسو » در بررسی و فهم مفاهیم مختلف قرآن است. به نظر وی « واژگان » یا به مفهوم کلی‌تر « زبان » با شبکه الگوهای معنایی‌اش، در اصل نظامی از صورت‌های تجزیه‌شده است که مطابق با آن، ما جریان دائمی طبیعت را به ذوات و حادثات متعدد معیّنی تقطیع می‌کنیم و هر زبانی ممکن است از یک واقعیت خارجی یا ذهنی، مقولات اساسی مختلفی استخراج کند و از راه و روش خاص خود، برای دسته‌بندی واحدهایی که به این صورت تجزیه شده‌اند، در ساخت نظام‌ها و سیستم‌های متعالی‌تر استفاده کند و با تلفیق این نظام‌ها، شبکه‌ای جامع از مفاهیم را تولید نماید .(1) از نظریه‌هایی که در فقه‌اللغه عربی به نظریه ایزوتسو قرابت دارد و در روش فرهنگ‌نامه سیاسی قرآن از آن بهره‌برداری می‌شود، نظریه « اشتقاق » یا ریشه‌شناسی ( Etymologyy ) است. اشتقاق از دیدگاه دانشمندان زبان‌شناس عرب عبارت است از: « تولید برخی الفاظ از الفاظ دیگر و ارجاع آنها به یک اصل که مشخص‌کننده منشأ و ریشه آنهاست. این اصل هم نشانگر معنای مشترک و اصلی الفاظ، هم گویای معنای اختصاصی و جدید آنها می‌باشد ».(2) اختلاف زیادی در میان علمای زبان‌شناس عرب در خصوص چگونگی اشتقاق در واژگان عربی وجود دارد و برخی آن را سماعی و برخی قیاسی می‌دانند که تفصیل آن در منابع فقه‌اللغه آمده است. در تاریخ علم زبان‌شناسی چنین آمده است که زبان‌شناسان پیشین در جزیرةالعرب به سیر و سفر می‌پرداختند و ماده و اصل کلمات و معنای آنها را از بادیه‌نشینان می‌پرسیدند و ثبت می‌کردند. در روایتی تاریخی وارد شده است که کسائی از خلیل بن احمد پرسید: تو این دانش را از کجا کسب کرده‌ای ؟ خلیل گفت: از بادیه‌ها و صحراهای حجاز، نجد و تهامه. در پی این پاسخ، کسائی هم به طرف صحرا و بادیه سفر کرد و در بازگشت، افزون بر آنچه حفظ کرده بود، پانزده شیشه مرکب را برای نوشتن کلماتی که از عرب‌ها شنیده بود، تمام کرده بود .(1) خوشبختانه در بررسی واژه‌ها و اصطلاحات سیاسی قرآن کریم با زبانی ناشناخته مواجه نیستیم. زبان عربی کلاسیک یکی از شناخته‌شده‌ترین زبان‌ها در دنیاست. دستور زبان و واژگان آن به‌تفصیل تام پژوهش شده است که نتیجه آنها در فرهنگ‌نامه‌هایی بسیار خوب و دقیق، به‌خصوص در فقه‌اللغه در دسترس است، به‌ویژه در قلمرو شرح و تفسیر قرآن، برخی مفسران با دقت بسیار، به‌طورمستند به مباحث ریشه‌شناسی و لغت‌شناسی اصطلاحات قرآن پرداخته‌اند؛ لذا تلاش می‌شود، در این فرهنگ‌نامه با توجه به روش آن، از منابع اصلی لغت‌شناسی و فرهنگ‌های قدیم و قویم عربی بهره گرفته شود. منابع پژوهش با توجه به روش پژوهش در تعریف و ریشه‌یابی اصطلاحات و لغات، از قدیمی‌ترین کتب لغت که به بررسی منشأ و ریشه کلمات پرداخته‌اند، بهره‌برداری خواهد شد که به‌اختصار به معرفی برخی از این منابع می‌پردازیم: منابع لغوی 1. کتاب العین: در میان لغت‌نامه‌هایی که در زبان عربی به ترتیب مخارج حروف نوشته شده‌اند و امروزه در دسترس می‌باشند، می‌توان از کتاب العین اثر خلیل بن‌ احمد فراهیدی ( م 175هـ ) نام برد. وی نابغه عصر خویش بود و کشف و وضع اوزان عروضی شعر عربی و علائم حرکاتی که تا کنون به کار برده می‌شود، به وی نسبت داده شده است .(4) 2. مقاییس اللغه: در اواخر قرن چهارم هجری ابوحسین احمد بن‌ زکریا بن‌ فارس لغوی ( م 395هـ ) دو لغت‌ ‎ نامه مهم به نام مجمل اللغه و مقاییس اللغه را به رشته تحریر در آورد. واژه‌ها در این دو کتاب که اولی کوچک و کم‌حجم و دومی جامع و مفصل است، به ترتیب حروف الفبا و بر حسب حرف اول و دوم و سوم کلمه آمده است. یکی از امتیازات این لغت‌نامه که با روش ما در این پژوهش همخوانی دارد، ابداع و به‌کارگیری مسائل اصولی در بررسی‌های فقه اللغه العربی است. در مقاییس اللغه سعی شده است، مفردات هر ماده در یک یا دو اصل بررسی شود .(5) 3. لسان العرب: ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن‌ مکرم، مشهور به ابن‌منظور، در اوایل قرن هشتم هجری لغت‌نامه بزرگ لسان العرب را تألیف کرد. ترتیب واژه‌ها در این کتاب با توجه به آخرین حرف اصلی آنها و نیز رعایت حرف اول و بعد از آن نوشته شده است. یکی از انتقادات زبان‌شناسان عربی به کتاب لسان العرب، پرحجمی و طولانی‌بودن آن است. علت این مطلب آن است که مصنف معنای یک ماده را از منابع متعددی مانند صحاح، تهذیب اللغه، الغریب المصنف و ... نقل کرده است. 4. مفردات الفاظ قرآن: راغب اصفهانی ( م 425هـ ) اصالتاً ایرانی بوده و به نوشته محققان در همدان می‌زیسته و در ری مدفون است. کتاب مفردات از مهم‌ترین آثار وی می‌باشد که به کلمات و واژگان قرآن کریم اختصاص دارد. روش این کتاب در لغت‌شناسی این‌گونه است که ابتدا معنای حقیقی ماده با مشتقات آن می‌آید؛ سپس معانی مجازی ماده ذکر می‌شود و نوع و چگونگی ارتباط معنای مجازی با معنای حقیقی ماده تبیین می‌گردد. راغب برای هر ماده‌ای اول از قرآن شاهدی ذکر می‌کند و سپس از حدیث و در مرحله‌ بعد از اشعار و کلمات عرب شاهد می‌آورد. گاهی نیز تفسیر قرآن به قرآن در ذیل برخی کلمات مشاهده می‌شود. برای نمونه ذیل ماده « خبت » ابتدا معنای حقیقی ماده را می‌آورد و سپس به مشتقات آن می‌پردازد: « الْخَبْتُ: المطمئن من الأرض و أَخْبَتَ الرّجل: قصد الخبت أو نزله؛ نحو: أسهل و أنجد ». تا اینجا بیان معنای حقیقی است؛ پس از آن می‌نویسد: « ثمّ استعمل الْإِخْبَاتُ استعمال اللّین و التّواضع » که معنای مجازی است؛ سپس شواهد قرآنی را ذکر می‌کند و به تفسیر آیه به آیه قرآن می‌پردازد: « قال اللّه تعالی: وَ أَخْبَتُوا إِلی‌ رَبِّهِمْ [ هود: 23 ]، و قال تعالی: وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ [ حج: 34 ]، أی: المتواضعین؛ نحو: لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ [ اعراف: 206 ]، و قوله تعالی: فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ [ حج: 54 ] أی: تلین و تخشع و الْإِخْبَاتُ هاهنا قریب من الهبوط فی قوله تعالی: وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ [ بقرة: 74 ]».(6) 5. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم: مرحوم حسن مصطفوی با تلاش فراوان و با مبناقراردادن « اصل واحد » در هر کلمه قرآنی و مقایسه و تطبیق آن با موارد استعمال آن اصل در کلمات و هیئت‌های مختلف، همت خود را بر تبیین معنای واژگان قرآنی متخذ از اصل و ریشه آن گماشته و به اعتقاد خود به این مهم در غالب موارد دست یافته است. روش اصلی این فرهنگ‌نامه بر اساس « اشتقاق » در فقه‌اللغه عربی بنا شده است، که محقق را به « اصل واحد »(7) می‌رساند که همان معنای حقیقی و مفهوم اصیلی است که از مبدأ اشتقاق گرفته شده و در تمام صیغه‌ها و مشتقات وجود دارد. منابع تفسیری منابع تفسیری پژوهش حاضر عبارت‌اند از: 1. تفسیر المیزان اثر ماندگار علامه سیدمحمدحسین طباطبایی؛ 2. مجمع البیان فی تفسیر القرآن اثر شیخ طبرسی؛ 3. تفسیر المنیر نوشته وهبه الزحیلی؛ 4. تفسیر فی ظلال القرآن نوشته سید قطب؛ 5. تفسیر المنار اثر محمد عبده که توسط شاگردش محمود رشید رضا تقریر شده است. این تفاسیر علاوه بر استواری، اتقان متن و بهره‌گیری از تحلیل‌های روایی، روایت‌های تاریخی و شأن نزول، دربارۀ مسائل سیاسی و اجتماعی حساسیت بیشتری داشته‌اند و افزون بر این، هر یک دارای مکتب تفسیری خاص خود هستند. واژه‌گزینی اصطلاحات سیاسی قرآن کریم بررسی شرایط نزول قرآن کریم در عصر جاهلیت و دوران تشکیل دولت اسلامی در مدینة‌الرسول نشان می‌دهد که با هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به مدینه، وضعیت سیاسی خاصی در دوران گذار از عصر جاهلیت و نظام قبیلگی به دولت متمرکز اسلامی ایجاد شد و همین مسئله، ترکیبی از اصطلاحات قدیم جاهلی و واژگان حدیث قرآنی را در حوزه سیاست و حکومت در قرآن کریم به ارمغان آورده است. با نگاهی گذرا به مجموعه اصطلاحات سیاسی قرآن کریم، می‌توان چارچوب مفاهیم علم سیاست قرآنی را در محورهای زیر دسته‌بندی کرد: 1. اقتداربخشی و نظام‌سازی؛ 2. جامعه‌پذیری و فرهنگ‌سازی؛ 3. کارویژه‌های دولت اسلامی؛ 4. دشمن‌شناسی و دشمن‌ستیزی؛ 5. علل و عوامل تحولات سیاسی و اجتماعی ( سنن الهی ). گفتنی است، این محورها بعد از استخراج مفاهیم و اصطلاحات، جهت ایجاد هماهنگی و دسته‌بندی آنها مورد نظر قرار گرفته‌اند و در قالب مدلی خاص پیشنهاد نمی‌شوند؛ لذا امکان افزودن محورهای دیگری به آن منتفی نیست و اصراری نیز بر پذیرش آن وجود ندارد. استخراج مدخل‌های این فرهنگ‌نامه، بر اساس ارتکازات صاحب‌نظران قرآنی و سیاسی صورت پذیرفته و حدود پانصد اصطلاح و مفهوم سیاسی در قرآن کریم انتخاب شده است و پس از جلسات کارشناسی، در قالب مدخل تعیین شده و بر اساس روش پیش‌گفته تعریف و تبیین گردیده است. 1. . ر.ک: توشیهیکو ایزوتسو؛ خدا و انسان در قرآن؛ مقدمه کتاب. 2. . صبحی صالح، دراسات فی فقه‌اللغه، ص174. 3. . همان، ص264. 4. . همان، ص‌302. 5. . رمضان عبدالتواب، مباحثی در فقه‌اللغه و زبان‌شناسی عربی، ص‌315. 6. . حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ص272. 7. . رمضان عبدالتواب، مباحثی در فقه اللغه و زبان‌شناسی عربی، ص9ـ10.

دانش آموخته

• عبدالله نظرزاده

  رئیس مرکز برنامه ریزی و نظارت راهبردی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم