چکیده

شرح و تفسیر مباحث فلسفی کتاب اسفار اربعه تألیف ملاصدرا است. در این مجلد در ادامه مباحث مجلدات قبل، ابتدا به شرح قواعد فلسفی مربوط به قوه و فعل پرداخته شده و معانی مختلف قوه و فعل و تقارن آن ها با هم از منظری فلسفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. آنگاه نگارنده به اقسام قوه اعم از قوه فاعلی و فعلی اشاره نموده و مسبوقیت قوه نسبت به فعل، احکام و قواعد فلسفی انواع قوه و برخی از شبهات وارد شده در این زمینه بررسی نموده است. در ادامه وی به احکام و قواعد مربوط به حرکت در فلسفه و مکتب فلسفی ملاصدرا اشاره نموده و قوانین مربوط به هستی و وجود حرکت، ماهیت و اقسام آن، حرکت در عرض و جوهر، اثبات محرک اول، نسبت بین محرک و متحرک، حرکت در قوه و فعل، اقسام قوه محرک و اثبات محرک عقلی و نیز جسمانی بودن مبدأ مباشر افعال حرکات طبیعی را بیان کرده است. وی در این زمینه به برخی از شبهات وارد شده توسط فخر رازی اشاره و به آن ها پاسخ گفته است. «رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه » اثر استاد جوادی آملی تقریبا مفصل ترین وشاید در نوع خود تنها شرح بر اسفار صدرالدین شیرازی فیلسوف مسلمان ایرانی است. آثار به عمل آمده درباره نوشته های باقی مانده از صدرالدین شیرازی، از دیر زمان تاکنون، معمولا منحصردرتعلیقه نگاری بر آن ها بوده است. سنت تعلیقه نگاری، بر خلاف شرح نگاری، عموما متکی برحساسیت های ذهنی فلسفی تعلیقه نگار در خصوص بعضی ازمواضع خاص اثر مورد نظر است; تعلیقه نگار چه در مقام توضیح و چه در مقام نقادی با همه فقره های اثر سر وکار ندارد. ازاین رونگارش شرح بر تمام اثری فلسفی، آن هم تابدین حد مفصل، کاری بدیع و متکی بر همتی وافراست. این شرح در واقع تقریر، بازنویسی و بازبینی آخرین دوره درس های اسفار مؤلف، والبته پس از تدریس حداقل دو دوره اسفار وچندین و چند دوره کتاب های پیرامونی است; قهرا نه تنها حاصل تامل ورزی های مستانف و اخیر مؤلف بلکه برآیند بحث های گرم و دامنه دار حداقل سه نسل تحصیلی فلسفه است; یعنی اساتید مؤلف، شخص مؤلف ومعاصران وطبقه شاگردان وی. وبه جرات می توان ادعا کرد که اثر این هر سه نسل در این شرح مفصل قابل بازشناسی است. مؤلف در دوره جوانی فاضل باحث و نقاد مدرسه فلسفی استادان مسلم این فن همچون علامه طباطبائی، حکیم الهی قمشه ای، حکیم شعرانی و حکیم فاضل تونی و بهره مند از روش ها و رویکردهای بحثی آنان بوده است. وی در میان سالی، مدرس اصلی ترین متون این زمینه وبعضا درصدد پروراندن این فلسفه همراه با نقادی های طبقه شاگردان ونسل فلسفی پس از خود است. و هم اینک این همه تلاش های پیگیردر چنین شرحی بروز و ظهور یافته است و سهم ویژه مؤلف در نوآوری فلسفی، خصوصا در ارائه مفاهیم گویا، افراز مقدمه های بنیادین استدلال ها ونقادی های تمام عیار بسیار جلب توجه می کند. سعی این نوشته ارائه گزارشی اجمالی درباره این شرح است. این گزارش در دو بخش عمده یعنی «ملاحظات کلی » و «ویژگی های اثر» سامان یافته است.

استاد

• حمید پارسانیا

  استاد حوزه و دانشگاه / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی