چکیده

معرفی کتاب اینترنت و دین­داری، برگرفته از طرح پژوهشی گسترده­‌ای بوده است، لذا رئوس مطالب کتاب نیز دقیقا منطبق با یک تحقیق پیمایشی است. فصل اول به کلیات تحقیق اختصاص دارد. بیان مسئله، اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق و پیشینه موضوع و بررسی سابقه تحقیقات، مطالب این فصل را تشکیل می­‌دهند. پیشینه­‌ها در دو بخش تحقیقات اینترنت و تحقیقات دین­داری بررسی شده­‌اند و نویسنده یادآوری می­‌کند به دلیل وجود تعداد زیادی تحقیقات داخلی درباره دین­داری از ذکر تحقیقات خارجی در این زمینه خودداری شده است. نکته قابل توجه در قسمت بررسی سابقه تحقیقات، ترتیب پیشینه­‌هاست. تحقیقات خارجی اینترنت براساس تاریخ و از قدیم به جدید مرتب شده­‌اند، تحقیقات داخلی اینترنت بدون ترتیب مشخص و تحقیقات دین­داری نیز به ترتیب تاریخ و از قدیم به جدید هستند. نویسنده تحقیقی پیمایشی با عنوان «رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی» را دارای بیشترین مشابهت با تحقیق خود می­‌داند. نکته دیگر در این قسمت، اختصاص 73 صفحه از کتاب برای این بخش است که نویسنده با رویکردی کاملا تحلیلی و انتقادی به بررسی پیشینه­‌ها می­‌پردازد و نکات قوت و ضعف آن­ها را ذکر می­کند و با این کار به نوعی ضرورت و اهمیت تحقیق خود را یادآور می­‌شود. فصل دوم، شامل مبانی و چارچوب نظری تحقیق است که محتوای فصل در 4 بخش جداگانه تنظیم شده است. ابتدا نظریات ارتباطات (سطوح و انواع تاثیر رسانه بر مخاطب و نظریات تاثیر شامل: نظریه گلوله­‌ای یا سوزن تزریقی، نظریه استفاده خشنودی، نظریه برجسته­‌سازی، نظریه مارپیچ سکوت، نظریه­ کاشت، نظریه­‌های ترکیبی، رویکرد نظری کاتز و نظریه وابستگی)، سپس به بحث درباره اینترنت می­‌پردازد. در این قسمت ابتدا تاریخچه اینترنت و سپس دیدگاه­‌های گوناگون در باب آثار اینترنت (دیدگاه خوشبینانه، بدبینانه و واقع­‌نگرانه)، در ادامه آثار اجتماعی اینترنت، آثار فرهنگی اینترنت، آثار اخلاقی – تربیتی اینترنت، ویژگی­‌های فضای مجازی (نامتعادل­‌سازی حواس، دگرگون­‌سازی ادراک، فضای نامحدود، انعطاف­‌پذیری زمانی، انعطاف هویتی، کاهش مسئولیت اجتماعی، آزار مجازی، برابرسازی پایگاه اجتماعی، دگرگون­‌سازی زندگی اجتماعی و احساس حضور اجتماعی)، شدت و نوع استفاده از اینترنت و در آخر اعتیاد اینترنتی بحث شده است. در بخش سوم بعد از تعریف دین و دین­داری و معرفی ابعاد دین، به معرفی مدل­‌های سنجش دین­داری شامل 5 مدل غربی و 4 مدل داخلی می­‌پردازد و در نهایت مدل پیشنهادی سنجش دین­داری را ارائه می­‌دهد. و در نهایت فهرست متغیرهای مستخرج از نظریات تاثیر، مباحث اینترنتی و فرضیات تحقیق را بیان می­‌کند. نکته قابل ذکر در این فصل طولانی بودن بحث نظری تحقیق است که بیش از 40 درصد از کل مطلب کتاب را شامل می­شود. در فصل سوم با عنوان روش تحقیق؛ شامل نوع روش، جمعیت آماری، حجم نمونه آماری و روش نمونه­‌گیری، سنجش متغیرها، ابزار گردآوری اطلاعات، اعتبار و پایایی مقیاس­‌ها و روش­‌ها و تکنیک­‌های تحلیل اطلاعات و نیکویی برازش مدل است. فصل چهارم اختصاص به تجزیه و تحلیل اطلاعات دارد و فصل پنجم استنتاج نهایی و ارائه پیشنهادها را شامل می­‌شود. برخی از نتایج محقق عبارتند از: ۱. در مجموع میزان پایبندی غیرکاربران به باورهای دینی بیشتر از کاربران است. ۲. میانگین التزام کاربران اینترنت به اخلاق دینی بیشتر از غیرکاربران است. ۳. در بین انواع چهارگانه فعالیت­‌های اینترنتی (اطلاعاتی، ارتباطی، تفریحی و تجاری)، استفاده اطلاعاتی از اینترنت دارای بیشترین میانگین است. ۴. میزان درگیری شناختی کاربران با اینترنت بیشتر از درگیری عاطفی آنان با این رسانه است. ۵. برخی یافته‌ها از تفاوت معنادار میان وضعیت کاربران و غیرکاربران به ابعاد و نشانه­های دین­داری حکایت می­‌کنند. براساس مقیاس نهایی التزام به ابعاد و نشانه­‌های دین­داری، تفاوت معناداری بین کاربران و غیرکاربران وجود ندارد. تنایج به دست آمده، موید درستی موضع واقع­‌نگرانه و تلفیقی حاضر در بررسی آثار اینترنت بر ساحت­‌های مختلف معرفتی، عاطفی و رفتاری کاربران، به ویژه آثار آن بر وضعیت دین­داری آنان است. براساس یافته­‌های تحقیق، نه صرف دسترسی به اینترنت، بلکه نوع استفاده از آن، دارای رابطه معنادار با وضعیت التزام کاربران به ابعاد و نشانه­‌های دین­داری است. در مجموع می­‌توان گفت: فضای مجازی به عنوان یک میدان، متاثر از فرهنگ و فضای جهانی و غربی است. بنابراین، کاربران مختلف متاثر از طبیعت ثانویه خود، هنگام استفاده از این رسانه پیچیده و چندساحتی، با مخاطراتی مواجه می­شوند. گرچه این مخاطرات از یک جنس نبوده و میزان آسیب­‌زایی آن­ها نیز یکسان نیست. با توجه به این نکته که از یک طرف دین­داری دانشجویان فاقد استحکام معرفتی و نظری لازم است و از طرف دیگر اینترنت برای دانشجویان جذابیت زیادی دارد، بیشترین آسیب را متوجه دین­داری آنان می­‌کند. نکته پایانی این­که، نتایج به دست آمده در باب وضعیت دین­داری دانشجویان، نشان­‌د‌هنده پراکندگی قابل توجه میزان پای­بندی آنان به ابعاد مختلف دین­داری است، به طوری که در هر دو گروه کاربر و غیرکاربر، پاسخ­گویان در ابعاد اعتقادات دینی، اخلاقی و تکالیف فردی بیشترین نمره و در عبادات جمعی، احکام سیاسی، تعظیم شعائر دینی و مشارکت دینی کمترین نمره را اخذ کرده­‌اند.

استاد

• نعمت الله کرم اللهی

  دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام