چکیده

کتاب برگزیده فصل جمهوری اسلامی - سال 90 پژوهشگران گروه مطالعات اسلام و غرب پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بر آن شده‌اند تا با واکاوی بیشتر در درون مایه‌های این پدیدۀ مدرن (سکولاریته)، تصویر دقیق‌تری از گوهر و قلمرو وسیع سکولاریسم و مدعیات آن فرا روی محققان نکته سنج قرار دهند و راهی فرا روی تأمل بیشتر در این باب بگشایند که سکولاریسم، نه تنها یک اندیشه سرزنده در کل جهان است؛ بلکه یک الگوی حیات عینی است که حتی به زعم بسیاری تنها گونه زیست انسان در دنیای ماست. در واقع، تلاش پژوهشگران مجموعۀ حاضر آن بوده تا با مطالعه در ابعاد مختلف معرفتی، اجتماعی، اخلاقی و معنوی، ریشه‌ها و نشانه‌های آیین دنیوی «سکولاریسم» را در ساحت‌های نظری معلوم کرده، کاستی‌ها و پیامدهای آن را در حیات عینی جامعۀ دینداران برجسته سازند. بنابراین، کتاب «آئین عرفی» را می‌توان پژوهشی انتقادی نامید که می‌کوشد در چالش میان دین‌مداری و دنیاگروی خود را از وضعیت انفعالی رها ساخته و گفته‌ها و شنیده‌های مربوط به «سکولاریسم» را از نو فهم و نقد کند. * علم سکولار و علم دینی از منظر سیدحسین نصر و نقد آن «علم سکولار و علم دینی از منظر سیدحسین نصر و نقد آن» به قلم سیدعلی‌رضا صالحی ساداتی نیز عنوان یکی از نوشتارهای این کتاب است و مؤلف در این نوشتار چنین نتیجه می‌گیرد که از نگاه نصر، علم مقدس یا علم دینی با توجه به نقائص و محدودیت‌ها و پیامدهای ناگوار علوم جدید غربی، نه‌تنها ممکن و مطلوب، بلکه نیاز به آن آن‌قدر ضروری است که در غیاب آن، جایگزین‌های دروغین آن در غرب به صحنه آمده‌اند. * جامعه سکولار؛ مؤلفه‌ها و شاخصه‌ها «جامعه سکولار؛ مؤلفه‌ها و شاخصه‌ها» به قلم امان‌الله فصیحی، یکی از عناوین نوشتارهای این کتاب است که در آن مؤلف در پی پاسخ به این پرسش است که الگوی جامعه مبتنی بر ایده سکولار از چه مؤلفه‌ها و شاخص‌هایی برخوردار است؟ و وجه تمایز آن با جامعه دینی در چیست؟ مدعای نویسنده این نوشتار بر این است که مهم‌ترین مؤلفه اصلی جامعه سکولار در جانب سلبی، نفی محوریت دین از جامعه و در جانب ایجابی، سلطه عقلانیت و خرد ابزاری به جای دین در سامان‌دهی حیات انسانی است. * در پایان این نوشتار مؤلف نتیجه می‌گیرد که بر خلاف دیدگاه برخی، امکان ندارد که جامعه دینی با جامعه سکولار جمع شود؛ چون ممیز این دو جامعه به محوریت دین یا عقل بستگی دارد. اگر در جامعه سکولار، مواردی از دین دیده می‌شود، این به معنای محدودیت دین نیست، بلکه عقلانیت ابزاری برای پیشبرد اهداف خود از دین مانند سایر امور به عنوان ابزار استفاده می‌کند. * درآمدی بر عقلانیت سکولار با تأکید بر آرای ماکس وبر «درآمدی بر عقلانیت سکولار با تأکید بر آرای ماکس وبر» به قلم محمدجواد محسنی از دیگر عناوین مقالات درج شده در این کتاب است که نویسنده در آن به توصیف عقلانیت سکولار و بیان ویژگی‌ها و شاخص‌های آن، بدون داوری در باب فضیلت یا رذیلت آن، می‌پردازد و می‌کوشد تا با برجسته کردن روایت ماکس وبر از عقلانیت جدید غرب، به عنوان نمونه و مصداقی از عقلانیت سکولار، به بررسی شاخص‌ها و تجلیات عقلانیت سکولار در ساحت اندیشه، عمل فردی و ساختار اجتماعی بپردازد. * اخلاق سکولار یا سکولاریسم اخلاقی/ سکولاریسم معنوی «اخلاق سکولار یا سکولاریسم اخلاقی» به قلم محمد سربخشی و «سکولاریسم معنوی (مناسبات سکولاریسم و معنویت در عصر جدید)» اثر حبیب‌الله بابایی، نیز از دیگر مقالات درج شده در این کتاب هستند. بابایی در پایان مقاله خود نتیجه می‌گیرد که سکولاریسم و معنویت در مضامین متعددی اشتراک نظری و مبنایی دارند. همان‌طور که گفتمان سکولاریسم اقتضای دین معنوی، آن هم با ویژگی‌های مدرن را دارد، معنویت مدرن نیز با سکولاریته آسان‌تر جمع می‌شود. به بیانی ساده، هم سکولاریسم در زایش معنویت به مثابه یک دین جدید مؤثر بوده است و هم این‌که معنویت به وجود آمده، توانسته در شکل‌گیری و تقویت سکولاریسم و برای جبران خلأ دین، اثرگذار باشد. بنابراین، جامعه دینی که در پی شریعت و طریقت برای نیل به حقیقت است، هرگز نمی‌تواند و نباید از رواج معنویت مدرن و سکولار راضی گشته و آن را نشان و علامتی برای توسعه دین و دینداری بداند. * روش سکولار «روش سکولار» به قلم مهدی امیدی نیز از دیگر مقالات کتاب «آیین عرفی» است که مؤلف در آن با طرح پرسش از «چیستی روش سکولار» در پی پاسخ و تبیین این مسأله است که آیا سکولاریسم در باب اندیشه و عمل دارای روش و متدی خاص، متمایز از روش در بینش و گرایش دینی است؟ این مقاله در ابتدا به طرح این موضوع می‌پردازد که شاکله روش‌های تحقیق تا چه حد حامل مفروضات اساسی سکولاریسم‌اند. در واقع، مؤلف در این نوشتار به دنبال آن است با بهره‌گیری از روش تحلیل مفهومی و گاه توصیفی، شیوه‌های اثرگذاری باورهای سکولار در معرفت و تعقل را شناسایی کند تا با دور ساختن مفروضات و روش‌های علم در جهان اسلام از محیط، مبانی، باورها و زمینه‌های قابل تعمیم تاریخی جوامع سکولار، امکان حاصلخیزی دانش بومی فراهم و رونق علمی جهان اسلام، تجدید و احیا شود. یادآور می‌شود، کتاب «آیین عرفی» حاصل تلاش جمعی از نویسندگان است که به اهتمام حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی امیدی و با نظارت علمی حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی در گروه مطالعات اسلام و غرب پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تهیه و از سوی انتشارات این پژوهشگاه منتشر شده است.

استاد

• حبیب الله بابایی

  عضو هیات علمی گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی / رئیس میز مسائل اجتماعی و سیاسی ایران قطب های فکری فرهنگی دفتر تبلیغات